به گزارش افرنگ خبر /واقعه کربلا مهم‌ترین حادثه تاریخی و تاثیرگذار‌ترین حرکت انقلابی است که بعد از عصر پیامبر (ص) رخ داد و باعث شکل‌گیری حرکت فکری و ظلم ستیزانه شد که نه تنها در میان مسلمانان بلکه در میان تمامی آزادگان جهان رهروان بسیاری دارد. در طول تاریخ هنرمندان بسیاری نسبت به این واقعه مهم واکنش نشان داده‌اند. در این میان بی‌شک سینماگران بیشتر تاثیرگذاری را بر مخاطبان داشته‌اند.

همزمان با  اربعین حسینی نشست دورهمی کارگردانان آثار محرمی و عاشورایی با حضور حسن جلایر تهیه کننده «سفیر»، شهرام اسدی کارگردان «روز واقعه»، داریوش یاری کارگردان«ناسور»، هادی نائیحی و دانش اقباشاوی کارگردانان «هیهات» و مجید اسماعیلی مدیرعامل موزه در محل موزه سینمای ایران برگزار شد. به همین بهانه سراغ این آثار مهم تاریخ سینمای کشور رفته‌ایم تا از منظر منتقدان نگاهی نو داشته باشیم بر آنچه این آثار را از دیگر آثار سینمایی کشور متمایز کرده است. شاید همین بازخوانی موقعیتی را ایجاد کند تا مخاطبان به تماشای دوباره این آثار بنشینند.

لازم به ذکر است موزه سینما طی سال‌های اخیر به شکل مشهودی رویکردی فعالانه و جریان ساز در پیش گرفته است. به نظر می‌رسد نگاه تخصصی و نظری مدیرعامل موزه باعث شده است تا هر هفته اخبار متنوع و مهمی را از برنامه‌های این مکان فرهنگی مهم منتشر شود.

*«سفیر» اولین تجربه‌ مهم سینمای ایران در پرداختن به‌ تاریخ اسلام

«سفیر» از اولین تجربه‌های مهم سینمای ایران در پرداختن به‌ تاریخ اسلام و یکی از ماجراهای منتهی به‌ عاشورای حسینی محسوب می‌شود که حدود ۳۴ سال پیش توسط «فریبرز صالح» ساخته شد.

قیس ابن مسهر، نماینده امام، با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود. در راه به دست راهداران ابن زیاد، والی کوفه، دستگیر و به زندان افکنده می‌شود. قیس پیش از دستگیری نامه را از بین می‌برد و در زندان زندانیان را بر ضد زندانبان‌ها می‌شوراند. حسین ابن نمیر، فرمانده راهداران، قیس را به زندان در کوفه، منتقل می‌کند. ابن زیاد به پیشنهاد مشاورش، خالد، از قیس می‌خواهد که در مسجد سخنرانی کند و به دروغ به مردم بگوید که امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس می‌پذیرد، اما در روز موعود علیه یزید سخنرانی می‌کند. ابن زیاد، که به خشم آمده، او را از فراز ارک به زیر می‌اندازد.

شاید در ادعایی منطقی بتوان فیلم سفیر را نخستین تولید سینمایی همسو با اهداف و جهت ‌های نظام انقلابی ایران در سال‌های ابتدایی دهه 60 دانست. فیلمی که زندگی قیس بن مصهر صیداوی پیام آور امام سوم شیعیان برای مردم بصره و کوفه را روایت می‌کند.  فریبرز صالح کارگردان تازه از فرنگ برگشته در این ساخته خود با نگاهی تکنیکی به موضوع عاشورا، یکی از مهم‌ترین تولیدات سینمای انقلاب را برجای نهاد. فیلم منطبق با سنت قصه گویی در سینمای غرب یعنی تعلیق و هیجان مکرر در ژانر حادثه ای ساخته شده و در آن نقطه قوت مهمی به شمار می‌آید. 

به زعم منتقدان فیلم سفیر چند نقطه روایی قابل اتکا دارد که همچنان  در سینمای تاریخی – دینی پس از انقلاب جایگاهی درخور بخشیده است. نقطه اتکای اول این فیلم داستان پردازی آن براساس سنت روضه خوانی بوده که روایت فیلم را به لحاظ پرداخت نمادگرا به آن دوره زمانی بسیار نزدیک ساخته است. به عنوان نمونه، پوشش قرمز ابن زیاد و میمونی که همراه وی است به عنوان یک تصویر تمثیلی از یزید بن معاویه قابل بیان است. 

*«روز واقعه» بازنمایی یک تراژدی انسانی

فیلم «روز واقعه» ساخته سال ۱۳۷۳ به کارگردانی شهرام اسدی، اثری است که تقریبا هر سال در محرم بازپخش می‌شود. روز واقعه یکی از ستایش شده‌ترین و بهترین فیلم‌های تاریخی-مذهبی ایرانی است که جایگاه برجسته‌ای در حافظه‌ جمعی سینمایی نویسان و سینما دوستان دارد و همچنین همواره مورد پسند مردم عادی بوده است.

به زعم منتقدان روز واقعه در کارگردانی به ویژه در نشان دادن حال و هوای درونی قهرمان و تک‌گویی‌های شخصیت اصلی، از فیلم‌های هم‌زمان خود جلوتر است. مهم‌ترین ویژگی فیلم روز واقعه الگوی «سیاحت» (Pilgrimage) در ساختار داستانی آن است. عبدلله با شنیدن ندایی درونی عزم کوفه‌ای می‌کند که مکانی ناشناخته برای اوست. او نمی‌داند چه در انتظارش هست و راه را نیز بلد نیست، و تنها می‌تواند با دل به مسیر سپردن و حرکت کردن، از آن‌چه در انتظارش هست مطلع شود. او یک نمونه در میان فراوان شخصیت‌های در پی حقیقت است که به درستی وارد مسیر عارفانه‌ی سیاحت می‌شود. الگوی سیاحت در داستان‌های کهن، از جمله آن‌ها که در تورات نقل شده‌اند یک الگوی مهم به شمار می‌رود. و در شخصیت‌پردازی داستان‌های اعتقادی نیز یک اصل اساسی است. فیلم روز واقعه، با تکیه بر همین الگو که در فیلمنامه برجسته‌تر هم هست، مسیر عبدلله برای رسیدن به یقین و یاری رساندن به  امام حسین(ع)را همزمان تقدیس و داستانی می‌کند.

احمد طالبی‌نژاد منتقد فیلم، یکی از ویژگی‌های مهم «روز واقعه» را در این دانست که سازندگانش واقعه کربلا را در جایگاهی فراتر از یک رویداد منطقه‌ای بررسی کرده‌اند و این از سر و شکل کار پیداست: «اگرچه واقعه کربلا در بخشی از عراق به وقوع پیوسته، اما به عنوان رویدادی اقلیمی تلقی نمی‌شود. این یک تراژدی انسانی است که مرزهای جغرافیایی را پشت سر گذاشته و طی هزاروچهارصد سالی که بر آن گذشته، به عنوان تاثیرگذارترین واقعه در فرهنگ و تمدن کشورهای مسلمان، عمل کرده است و می‌کند… پس پدیدآورندگان این اثر به‌جای توجه به جنبه‌های اقلیمی، به شمول این واقعه در فرهنگ‌ها و اقلیم‌های مختلف پرداخته‌اند. هم از این جهت است که چهره‌پردازی و طراحی لباس و سربند راحله، پیش از این‌که نمایانگر چهره زنان عرب باشد، یادآور تندیس الهه‌های باستانی است. چون او در اصل نیز هویتی نمادین دارد و به عنوان نیروی زاینده عشق در این تراژدی عمل می‌کند… عبدالله نیز یک عرب آسیابان نیست. او هم در ظاهر و هم در باطن، یک عارف عاشق است. ظاهرش یادآور مسیح است و باطنش یادآور عرفای ایران‌زمین. و این جنبه نمادین، در سرتاسر فیلم و از وجوه مختلف قابل توجه و ارزیابی است...»

*«ناسور» از خوش قریحگی تصویری تا سلیقه بصری

«ناسور» اثر کیانوش دالوند، برجسته‌ترین ویژگی‌اش را از خوش قریحگی تصویری، سلیقه بصری و خلاقیت در چگونگی نمایش موقعیت‌ها می‌گیرد؛ از نقاشی، رنگ‌بندی و جلوه آرایی قاب متناسب با جنس و لحن موقعیت‌ها گرفته تا زیبایی‌شناسی آشنایی‌زدایانه تصاویر، ایده بصری عدم نمایش کامل چهره  آدم‌ها، تازگی لحن و بیان و گفتار محاوره‌ای برخی آدم‌های فیلم و طراحی و چیدمانی که چه در حرکت، چه در انتخاب نماها و تصاویر و چه در تدوین، برای نمایش موقعیت ها بکار گرفته می‌شود.

به زعم منتقدان مؤلف فیلم، همانند فلاش‌بک‌های روایت غیرخطی‌اش، به وضوح روی پیش آگاهی مخاطب از وقایع عاشورا و شخصیت‌های کلیدی و مؤثر حاضر در آن حساب باز کرده و از این روی، چه از طریق پلات شخصیت و چه از طریق پلات موقعیت، کوشش چندانی در شناسه سازی و شناسه پردازی شخصیت‌هایی همچون زهیر و حضرت عباس (ع) و امثالهم نمی‌شود؛ به گونه‌ای که روی پرده و داخل جهان فیلم (و نه بیرون از پرده و خارج از جهان فیلم)، زهیر را بسیار موجز و تنها از طریق نحوه جنگیدن‌اش می‌شناسیم و یا حضرت عباس (ع) را بسیار گذرا و تنها با وفاداری‌اش در قالب نپذیرفتن امان نامه دشمن. 

به طور کلی «ناسور» روایت زندگی عبیدالله بن حر جعفی یکی از کوفیانی است که از امام حسین (ع) دعوت کرده تا به کوفه بیایند و زمانی که می‌شنود سپاه امام به کوفه نزدیک شده است، از این شهر خارج می‌شود تا با ایشان روبرو نشود، اما از بد حادثه به صورت کاملا ناگهانی با ایشان روبرو شده و مجبور می‌شود تا دست رد به سینه امام بزند. از سوی دیگر نیز واقعه کربلا بخش اعظمی از داستان «ناسور» را در بر می‌گیرد.

به زعم منتقدان در مجموع، اصولاً اینکه کیانوش دالوند دریافته که می‌توان از پویانمایی به سبب مرزگریزی و محدودیت‌زدایی ساختاری ذاتی‌اش، حتی بهتر و بیشتر از آثار غیرانیمیشن، در جهت مصور کردن و نمایش دادن سوژه‌هایی همچون عاشورا یا داستان‌های شاهنامه و امثالهم بهره برد، قابل تحسین است اما نمی‌توان انکار کرد که پایبندی سفت و سخت مؤلف فیلم به برخی ملزومات و بایسته‌های تاریخی، به انضمام کلیشه‌نگری در بکارگیری الگوهای روایت موقعیت و شخصیت، واقعه نگاری‌ها و رویدادپردازی‌های اثر را تا حدود زیادی از بار دراماتیک تهی کرده و به نظر می‌رسد اگر «ناسور»، آشنایی زدایی‌اش در حوزه‌های تصویر، نمایش و تا حدی لحن و بیان را به حوزه‌های روایت، شخصیت‌پردازی و درونمایه نیز منتقل می‌کرد، قطعاً محصول سینمایی ارزشمندتر و دارای الگوهای زیبایی‌شناسانه بیشتری از آنچه اکنون پیش روی مخاطب است بدست می‌آمد.

*«هیهات» نگاه تمثیلی به مفاهیم عاشورایی

«هیهات» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی هادی نائیجی، دانش اقباشاوی، روح‌الله حجازی و هادی مقدم‌دوست است که در چهار روایت یا اپیزود در سال ۱۳۹۴ به روی پرده سینما رفت. موضوع اپیزود‌ها مرتبط با فرهنگ عاشورایی در زمان فعلی است که در دو اپیزود با دفاع مقدس و جنگ پیوند خورده است.

هیهات یک فیلم اپیزودیک است که به ترتیب هادی نائیجی، دانش اقباشاوی، روح الله حجازی و هادی مقدم دوست آن را کارگردانی کردند، فیلمی حماسی با مضامین مذهبی و عاشورایی.

از نظر منتقدان اینکه چهار فیلمساز جوان تصمیم می‌گیرند که در این زمینه فیلم بسازند قابل تحسین است، آن چیزی که از مختصات ساختاری این فیلم پیداست با چهار داستان حدود بیست دقیقه‌ای  طرف هستیم که قرار است برخلاف شیوه‌های مرسوم قصه‌پردازی کنند اما بیست دقیقه در سینما زمان محدودی است برای اینکه یک درام به چفت و بست محکم برسد از همین لحاظ اگر هر کدام از این اپیزودها در قالب یک فیلم کوتاه ساخته می‌شد بافت و لایه های ارزشی هر کدام از قصه‌ها به طور واضح دیده می‌شد اساسا فیلم های اپیزودیک اگر چه در راستای یک هدف مشترک به جلو می‌روند اما این مسئله هم حائز اهمیت است که فیلمساز مخاطب را هم در نظر بگیرد در بعضی از سکانس‌های هیهات به خصوص در اپیزود دوم و چهارم احساس می‌شود که فیلم‌ساز فقط به دنبال حدیث نفس خودش است و می‌خواهد به یک جریانی کوچک شاخ و برگ اضافی بدهد.

به طور کلی «هیهات» با نگاه تمثیلی به مفاهیم عاشورایی پرداخته، یک اثر چهار وجهی است برای ادای احترام به ساحت سالار شهیدان.

*«کریلا جغرافیای یک تاریخ» روایتی متفاوت و غیرکلیشه‌ای

مستند «کربلا، جغرافیای یک تاریخ»روایتی متفاوت و غیرکلیشه‌ای از واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع) است. این  مستند که با صدای آشنای شهاب حسینی دل‌نشین‌تر از یک داستان معمولی شده است، تأثیر قیام امام حسین (ع) را بر فرهنگ و  شیعیان از گذشته تا امروز نشان می‌دهد. موجز بودن و روایت تاریخ به شکل داستان‌گونه و پیوند آن با زمان حال از برترین ویژگی‌هایی است که بیننده را به دنبال کردن ماجرا ترغیب می‌کند.

مستند «کربلا، جغرافیای یک تاریخ» با کارگردانی داریوش یاری از مسیر حرکت کاروان امام حسین (ع) آغاز می‌شود و منزل‌به منزل، ما را به واقعه کربلا نزدیک می‌کند. لابه‌لای قصه سفر کاروان کربلا، نشان دادن تصاویری واقعی از زائران پیاده در دنیای امروز و مراسم تعزیه‌خوانی، جریان فیلم را زنده نگه می‌دارد.

تصویربرداری این مستند در شهر‌های تهران، کربلا، کرمان و یزد صورت گرفته است و مهم‌ترین تصاویر مربوط به دروازه ورود زائران پیاده اربعین یعنی کرمانشاه است.

حادثه کربلا در ابعاد مختلف باعث دگرگونی‌های شگرفی در طول تاریخ شده است. با وجود آن که این واقعه درمذهب، سیاست و حتی هنر تاثیر گذار بوده، کمتر پیش آمده است که وقایع کربلا در قاب تصاویر مستند بازسازی شود. اکثر تصویر سازی‌های تاریخی این واقعه را در قالب نمایش‌های مذهبی مشاهده کرده‌ایم. مستند «کربلا جغرافیای یک تاریخ»، روایتی نو از عاشورا را به نمایش می‌گذارد.

در نهایت اینکه این فیلم را می‌توان به ۲ بخش تقسیم کرد که بخش اول مروری مستندگونه بر حرکت حماسی امام حسین (ع) از ابتدا تا پس از شهادت است و بخش دوم چگونگی عزاداری در فرهنگ‌های مختلف جهان در ماه محرم را نشان می‌دهد. در حقیقت، گلچینی از تعزیه، نقالی و پویانمایی پیش روی شما قرار می‌گیرد و کارگردان کوشیده است از تکنیک‌های مختلف بصری برای روایت حادثه عاشورا استفاده کند.