محسن غریبی، پژوهشگر حوزه بین‌الملل: ایران جزء اولین کشورهایی بود که پس از استقلال قطر، دولت این کشور را به رسمیت شناخت. روابط دیپلماتیک ایران و قطر رسما از تاریخ 24مهرماه1350 (با گذشت یک‌ماه از استقلال آن) در سطح سفیر آغاز شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت. پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، روابط سیاسی دو کشور تا سال1366 در سطح کاردار و از این سال به‌بعد، به سطح سفیر ارتقا یافت.

درطول این سال‌ها روابط ایران و قطر دچار چالش و اختلاف جدی نشده و گفت‌وگوها و سفرهای مقامات دو کشور برقرار بوده است. از ابتدای سال جاری تاکنون، گفت‌و‌گوها و ملاقات‌های مقامات دولت‌های دوازدهم و سیزدهم با مسئولان قطری شامل چهار سفر وزیر امور خارجه قطر به ایران، دو سفر وزیر امور خارجه ایران به قطر، سه گفت‌وگوی تلفنی دو وزیر امور خارجه و دو گفت‌وگوی تلفنی رئیس‌جمهور ایران با امیر قطر بوده است. مقدمات سفر سیدابراهیم رئیسی به قطر نیز به‌عنوان اولین سفر منطقه‌ای رئیس‌جمهور از زمان تصدی این مقام در روزهای آینده در دست اقدام است. در همین راستا به‌مرور و بررسی روابط دو کشور در اصلی‌ترین موضوعات مرتبط با دو طرف در حوزه منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخته شده است.

1 -عدم حمایت از تحریم‌های منطقه‌ای

روابط ایران و قطر تاکنون دچار نوسان و چالش جدی نشده است. حتی پس از قطع ارتباط عربستان و هم‌پیمانانش با ایران در سال1394، قطر روابط سیاسی و اقتصادی خود را با ایران قطع نکرد. این کشور تاکنون چندین‌بار از گفت‌وگوهای ایران و عربستان استقبال کرده و خواهان میانجیگری شده است. دوحه بهبود روابط ایران با عربستان و امارات و سایر کشورها را در تضاد با روابط خود با تهران تعریف نکرده و ازسوی دیگر، سعی داشته خود را سپر بلای اختلافات این کشورها با ایران نکند.

2 -حمایت از برجام

دولت قطر از توافق هسته‌ای ایران با کشورهای 1+5 حمایت کرده و با تلاش برای میانجیگری در امور مختلف، تلاش کرده نقش مثبتی را ایفا کند. دوحه سند برجام را عامل ثبات در منطقه به‌شمار می‌آورد و مقامات کشورمان نیز همواره همتایان قطری خود را از روند مذاکرات و نیات صلح‌آمیز خود مطلع کرده‌اند.

3 -جنگ یمن

دولت قطر به‌طور کلی جنگ و ناامنی در حوزه خلیج‌فارس و دیگر بخش‌های منطقه ازجمله بحران یمن را تهدیدی برای امنیت و ثبات خود تلقی می‌کند. این کشور به‌رغم حضور در ائتلاف سعودی در ابتدای این جنگ، همکاری قابل‌توجهی با عربستان نداشته است. نه‌تنها قطر، بلکه عمان و حتی کویت از سیطره عربستان و امارات بر یمن هراس دارند و وقوع این اتفاق را تهدیدی برای موجودیت و امنیت خود تلقی می‌کنند. انتشار برخی نقشه‌های قدیمی مربوط به قلمروی ادعایی خاندان سعود در سده‌های گذشته توسط رسانه‌های عربستان نشان می‌دهد این قلمرو شامل تمام یا بخشی از کشورهای همسایه عربستان ازجمله سیطره کامل بر قطر بوده است. در اینجا البته باید مواضع و بیانیه‌های دولت قطر و همچنین عمان در محکومیت حملات نیروهای مقاومت یمن به امارات و عربستان را همواره با رویکرد بحرین و کویت و سایر کشورهایی که این حملات را «تروریستی» و حوثی‌ها را «تروریست» می‌نامند، متفاوت دانست. وزارت امور خارجه قطر در بیانیه‌های خود بدون اشاره به «انصارالله» و «تروریستی‌بودن حملات»، معمولا به‌طور کلی، هرگونه حمله به غیرنظامیان را محکوم و طرفین را به توقف حملات و پیگیری راه‌های سیاسی و... دعوت می‌کند.

4 -افغانستان

دولت قطر از ابتدای روی کار آمدن طالبان و خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، دیپلماسی فعال خود را آغاز کرد و بارها بابت تسهیل خروج اتباع کشورهای مختلف از افغانستان خصوصا آمریکا، مورد تمجید قرار گرفت. نقش موثر ایران بر تحولات افغانستان و میزبانی از میلیون‌ها تبعه این کشور، موجب مشورت و همکاری دوحه و تهران در زمینه‌های گوناگون شده است. مقامات ایران در گفت‌وگو با مسئولان قطری همواره بر تشکیل دولت فراگیر در افغانستان تاکید کرده‌اند.

همکاری درجهت مبارزه با موادمخدر و بهبود وضعیت معیشتی و آموزشی مهاجران افغانستانی از دیگر موضوعات قابل پیگیری در روابط دو کشور است. نیروهای مسلح ایران تاکنون آسیب‌های فراوانی را برای مقابله با قاچاق موادمخدر به سایر کشورها ازجمله در مقابله با قاچاق موادمخدر به قطر دیده‌اند که این موضوع نیز یکی از زمینه‌هایی است که می‌تواند برمبنای آن همکاری‌های بیشتری میان دو طرف شکل بگیرد.

5 -مشارکت در سازمان‌های بین‌المللی

معمولا آرای قطر در رای‌گیری سازمان‌های بین‌المللی پیرامون ایران، ممتنع و در موارد متعددی هم به‌نفع ایران بوده است؛ به‌عنوان یک نمونه قطر اخیرا به قطعنامه حقوق بشری علیه ایران رای ممتنع داد. نمایندگان کشورمان نیز همواره با آرای مثبت، از مواضع قطر حمایت کرده‌اند. البته آرای قطر در سازمان‌های منطقه‌ای متفاوت است. آرای مثبت قطر به قطعنامه‌های شورای همکاری خلیج‌فارس یا اتحادیه عرب که دربردارنده بندهای ضدایرانی است، همواره مورد گلایه ایران بوده و دوحه نیز اعلام کرده معمولا این موارد را با تحفظ‌های سیاسی پذیرفته است.

حضور وزیر امور خارجه و مسئولان کشورمان در فروم دوحه (Doha Forum) که یک همایش جهانی برای گفت‌وگوی رهبران و مسئولان کشورهای جهان است نیز یکی دیگر از بسترهای همکاری دیپلماتیک است. مدیریت و اجرای نشست‌های این همایش برعهده وزارت امور خارجه قطر است. با توجه به فروم‌های مشابه در منطقه خلیج‌فارس ازجمله فروم ابوظبی و اجلاس امنیتی منامه، قطری‌ها مدعی هستند فروم آنها بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین نمونه در منطقه است.

6 -فلسطین

قطر در سال‌های گذشته میزبان برخی از رهبران و جنبش‌های مقاومت فلسطینی خصوصا جنبش حماس و برخی دیگر از جریان‌های اخوانی بوده است. وزیر امور خارجه قطر تاکنون بارها از مخالفت کشورش با عادی‌سازی روابط با رژیم‌صهیونیستی سخن گفته و یهودی‌سازی و شهرک‌سازی در فلسطین اشغالی را «پاک‌سازی نژادی» نامیده است. شبکه الجزیره نیز معمولا خبرها و گزارش‌های موثری را در حمایت از مردم فلسطین منتشر می‌کند.

7 -دوران حصار و تحریم

عربستان‌سعودی با همراه ساختن دولت‌های مصر، امارات و بحرین، تحریم و محاصره زمینی، هوایی و دریایی قطر را از ژوئن2017 آغاز و روابط دیپلماتیک با دوحه را قطع کردند. سپس عربستان به‌صورت هشدارآمیزی 13شرط خود را برای عادی‌سازی روابط با قطر مطرح کرد. قطع کامل مناسبات قطر با ایران، قطع ارتباط با گروه حزب‌الله لبنان، اخوان‌المسلمین و القاعده، قطع حمایت از گروه‌های مختلف اسلامگرا در منطقه، پایان کار شبکه‌های الجزیره و سایر شبکه‌های مرتبط با دولت قطر ازجمله «عربی21، رصد، العربی‌الجدید، میدل‌ایست‌آی» و برچیدن پایگاه نظامی ترکیه در قطر در شمار شرط‌های تعیین‌شده برای عادی‌سازی مناسبات این کشورها با قطر بود. دولت قطر که شروط مذکور را معادل سیطره کامل عربستان بر کشورش تلقی می‌کرد، رویکرد استقامت را در پیش گرفت و با کمک جمهوری اسلامی ایران و همچنین در سطحی پایین‌تر ترکیه، کشور خود را از فروپاشی نجات داد.

در این دوران آسمان ایران تبدیل به محور اصلی پرواز هواپیماهای قطر شد و شرکت‌های هواپیمایی این کشور از ورشکستگی و زمین‌گیر شدن نجات پیدا کردند. ضمنا صادرات محصولات کشاورزی و غذایی و سایر کالاهای مصرفی افزایش یافت و مبادلات تجاری تهران و دوحه صعودی شد.

دوران محاصره و تحریم اگرچه فشارهایی را بر قطر وارد کرد اما اثرات مثبتی هم برای این کشور داشت. دوحه فهمید که برای حفظ خود نیازمند افزایش اتکا به توان داخلی، متنوع ساختن روابط فراتر از شورای همکاری خلیج‌فارس و فراتر از مشارکت صرف با آمریکاست. کمک‌های به‌موقع ایران نیز نقطه عطفی برای افزایش اعتماد و بهبود روابط دو کشور در سال‌های بعد از این بحران شد.

پس از کاهش این بحران و در آستانه برگزاری نشست العلاء که منجر به‌کنار هم نشستن رهبران کشورهای شورای همکاری در عربستان شد، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت کشورمان از توقف فشار بر قطر و گفت‌وگوی طرف‌ها استقبال کرد.

8 -مبادلات اقتصادی

کاهش وابستگی اقتصاد به درآمدهای ناشی از نفت و گاز و متنوع‌سازی منابع درآمدی ازجمله اهداف مشترک ایران و قطر است. روابط اقتصادی دو کشور به‌رغم مناسبات خوب سیاسی، به‌شکل عجیبی کم و محدود است. طبق اعلام گمرک کشورمان در سال1399، صادرات ایران به قطر 167میلیون دلار و صادرات قطر به ایران 7میلیون دلار بوده است! این حجم کم مبادلات درحالی است که ایران امکان افزایش صادرات محصولات کشاورزی، دامپروری، غذایی و برخی تجهیزات پزشکی و دارویی و خدمات فنی-مهندسی را داراست.

همکاری در زمینه استخراج و صادرات گاز در چهارچوب‌های دوجانبه و چندجانبه ازجمله مجمع کشورهای صادرکننده گاز GECF موضوع دیگری است که می‌تواند پیوندهای دو کشور را ارتقا دهد. کشورهای ایران، قطر، الجزایر، بولیوی، مصر، گینه، لیبی، نیجریه، روسیه، ترینیداد‌وتوباگو و ونزوئلا اعضای اصلی این مجمع هستند.

از لحاظ ترانزیتی نیز، ایران می‌تواند مسیر انتقال کالا از خلیج‌فارس به ترکیه و سایر همسایگان شمالی خود و البته کشورهای اروپایی باشد. دوحه می‌تواند با سرمایه‌گذاری در بنادر ایران خصوصا در بوشهر و خوزستان، سهمی از سود این تجارت را به‌خود اختصاص دهد. متاسفانه همچنان لنج‌های چوبی و قدیمی جزء ابزارهای مهم حمل‌ونقل کالا از ایران به قطر است که نوسازی و افزایش ظرفیت آنها می‌تواند نقش موثری در افزایش مبادلات دو کشور و بهبود معیشت مردم استان‌های جنوبی کشورمان داشته باشد.

9 -مناسبات ورزشی

همکاری‌های ورزشی ایران و قطر در سال‌های گذشته افزایش یافته است. بیشترین تعداد بازیکنان ایرانی در لیگ فوتبال کشورهای خارجی در کشور قطر مشغول به بازی هستند. امید ابراهیمی، رامین رضاییان، مهرداد محمدی، علی فریدون، ابراهیم داریوش، پژمان منتظری، شجاع خلیل‌زاده، محمدحسین کنعانی‌زادگان، اشکان دژاگه، فرشید اسماعیلی و سعید عزت‌اللهی لژیونرهای ایرانی در قطر هستند.

10 -مشارکت در جام‌جهانی

جزیره‌های قشم و کیش و برخی دیگر از مناطق جنوبی کشورمان می‌توانند با فراهم کردن شرایط مناسب، میزبان گردشگران جهت دیدن از ایران و تیم‌های فوتبال برای اردوهای ورزشی باشند. افزایش خطوط کشتیرانی و اتصال خط کروز بین قطر و بندر بوشهر و تجهیز بندر دیر (بندر دَیِّر در جنوب استان بوشهر نزدیک‌ترین نقطه به کشور قطر است) و تجارت با بندر الرویس قطر نیز می‌تواند روند حمل‌ونقل مسافر و کالا را بهبود بخشد.

11 -مناسبات مردمی

برخلاف تلاش رسانه‌ها برای ایجاد اختلاف میان عرب و فارس و شیعه و سنی، روابط مردم ایران و قطر همواره مبتنی‌بر احترام و تعاملات مدنی بوده است. طبق اعلام دبیرخانه شورای عالی ایرانیان خارج از کشور در سال1399، حدود 20هزار نفر ایرانی مقیم قطر هستند.

تحصیل در دانشگاه‌های یکدیگر و همچنین امتداد آموزش زبان‌فارسی در قطر که تاکنون توسط رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و بنیاد سعدی در قطر انجام می‌گرفته و همچنین اعطای بورسیه آموزش زبان‌عربی در قطر به دانشجویان ایرانی می‌تواند به توسعه روابط مردم-مردم کمک کند. لازم به ذکر است در سال1389، موافقتنامه خواهرخواندگی میان رامسر ایران با شهر الوکره قطر امضا شد. افزایش چنین ایده‌هایی می‌تواند موجب تقویت پیوندهای مردمی و توسعه گردشگری شود.

12 -اختلافات

توجه به اختلافات و چالش‌های ایران و قطر درکنار اشتراکات و فرصت‌ها مهم است. اصلی‌ترین چالش را می‌توان در نوع نگاه به بحران سوریه مشاهده کرد. حمایت سیاسی و مالی قطر از برخی گروه‌های تروریستی و تلاش آنها برای سرنگونی دولت سوریه محل اختلاف دوحه و تهران است. قطر همچنان موافق بازگشت دولت سوریه به ریاست بشار اسد به جهان عرب نیست و میزبان برخی گروه‌های معارض است. این درحالی است که سایر کشورهای حوزه خلیج‌فارس به‌جز عربستان، رویکرد خود را نسبت به دولت سوریه تغییر داده‌اند. اختلاف دیگر مربوط به نگرانی ایران از اقدامات نیروهای آمریکایی مستقر در خاک قطر است. از نگاه ایران، حضور نظامی آمریکا در منطقه عامل اصلی جنگ و ناامنی است.

نتیجه‌گیری

در آستانه اولین سفر منطقه‌ای رئیس‌جمهور کشورمان به قطر، به‌نظر می‌رسد روابط تهران و دوحه قابلیت توسعه و ارتقا خصوصا در زمینه‌های اقتصادی را دارد. هر دو کشور به‌دنبال کاهش وابستگی به درآمدهای فسیلی و متنوع‌سازی منبع درآمدی هستند، اما وجود تحریم‌های آمریکا و مشکل در مبادلات مالی و همچنین زیرساخت‌های ضعیف استان‌های جنوبی و ناتوانی خرده‌فروشان بومی، ازجمله مهم‌ترین موانع تجارت دو کشور است. با توجه به اولویت همسایگی در دولت جدید و همچنین ارتقای جایگاه دولت قطر نزد دولت کنونی آمریکا نسبت به تنزل جایگاه آن در دولت ترامپ، احتمالا شاهد کاهش محدودیت‌های این کشور در تبادل با ایران باشیم.