به گزارش افرنگ خبر /دو مکتب فکری در پیوند با آینده کرونا: آن‌ها که می‌گویند کرونا به بن‌بست می‌خورد و آن‌ها که می‌گویند ظرفیتی بی‌نهایت دارد.

این سناریو را تصور کنید: موارد ابتلا به ویروس کرونا بار دیگر در جمعیتی در شرق آفریقا که میزان واکسیناسیون آن پایین‌ است، بالا می‌گیرد. به علت کمبود منابع، روند واکسیناسیون کند پیش رفته است. با توجه به محدودیت ظرفیت آزمایش، مقامات در مورد سطح واقعی موج روزافزون ویروس در کشور اطمینان ندارند، اما فشاری که بر بیمارستان‌ها می‌آید، انکارناپذیر است. بخش‌های مراقبت ویژه بیمارستان‌ها در حال پر شدن هستند. پرستاران و دکتران جان به‌لب شده‌اند. ویروس کرونا بیداد می‌کند.

در یکی از بیمارستان‌ها، بیماری با مشکلات ایمنی، مبتلا می‌شود. ویروس به عمق جان این فرد می‌رسد و او را به تقلا می‌اندازد. سه ماه می‌گذرد و جواب آزمایش‌های بیمار، همچنان مثبت است. در این مدت، ویروس خود را تکرار کرده، متحول شده، به مشخصه‌های جدید رسیده، و استواری خود را بهبود بخشیده است.

قربانی بعدی، پرستاری واکسینه‌ شده است. او هیچ ‌گونه علایم روشنی ندارد و در نتیجه، متوجه ابتلای خود نیست، اما بقیه خانواده‌اش واکسن نزده‌اند. از زمان مواجهه با ویروس تا زمان بیمار شدن‌شان یک هفته تمام طول می‌کشد و تا آن هنگام، ویروس به بسیاری دیگر در منطقه محلی منتقل شده است. این ویروسِ تازه تحول و تکامل‌‌یافته که بسیار راحت منتقل می‌شود، از مصونیت گریزان است و نسبت به گونه‌های پیشین بیماری‌زاتر است، موج جدیدی از ابتلا در سراسر کشور و فراسوی مرزهای آن ایجاد می‌کند.

چنین سلسله رویدادهایی ناممکن نیستند. در حالی که ساکنان غرب خود را پشت دیوارهای مصونیت قرار می‌دهند، در جنوبِ جهان، نرخ ابتلا همچنان بالا است و برنامه‌های واکسیناسیون به سختی پیش می‌روند. همین وضعیت، باعث خطر عروج گونه جدیدی از کرونا می‌شود؛ گونه‌ای که می‌تواند باعث شود بسیاری بخش‌های جهان به گام و خانه اول بازگردند.

در سطح جهان، میزان ابتلاهای روزانه دارد به ۷۰۰ هزار می‌رسد. در نتیجه، میلیاردها میلیارد نسخه از این ویروس دارند هر روز درون سلول‌ها ما خود را بازتولید می‌کنند. این فرصتی کافی، یا به قول دکتر استفن گریفینِ ویروس‌شناس، «فضای عرض‌اندام» است که در آن، گونه‌های خطرناک می‌توانند ظهور کنند.

شرایط برای تداوم تکامل ویروس کرونا بدون شک فراهم است، اما واقع‌گرایانه، این ویروس تا کجا می‌تواند برود؟ ویروس «سارس کوو ۲» همچنان پاتوژن انسانی نسبتا جدیدی است و در نتیجه خود را با بدن‌های ما وقف می‌دهد. اما آیا این روند وقف‌یابی می‌تواند تا ابد ادامه یابد؟

دو مکتب فکری کلی در این مورد وجود دارد: یکی از سوی کسانی که معتقدند این ویروس ظرفیتی بی‌نهایت برای تکامل دارد، و دیگری، کسانی که معتقدند خط پایان ژنتیکی در کار است. جاناتان بال، ویروس‌شناس دانشگاه ناتینگهام، می‌گوید: «از منظر تکامل، فضای وسیعی موجود است که ویروس می‌تواند در آن تاخت و تاز کند.» اما او تاکید می‌کند که این لزوما به این معنی نیست که این ویروس، وارد این فضا خواهد شد.

اکثریت عظیم تحول‌هایی که تا کنون ثبت شده‌اند، در بخش پروتئین سنبله این ویروس متمرکزند؛ همان بخشی که باعث می‌شود ویروس بتواند به سلول‌های انسانی بچسبد و وارد بدن شود. سیستم ایمنی ما، چه در روند طبیعی ابتلا و چه در پی واکسیناسیون، این ساختارها را هدف می‌گیرد تا جلو ابتلا در آینده را بگیرد و از وقوع بیماری پیشگیری کند.

اما تحول‌های تکاملی اتفاقی که در روند تکثیر پیش می‌آید، و گاه امتیازهایی به ویروس می‌دهد که در نسخه‌های بعدی هم پابرجا است، می‌تواند باعث تغییر شکل این پروتئین سنبله به شیوه‌ای شود که از سیستم دفاعی و ایمنی ما بپرهیزد و بگریزد و با کارایی بیشتری خود را به سلول‌های انسانی بچسباند. در نتیجه، افرادی که ظاهرا امن هستند، شاید دوباره مبتلا شوند. چنین احتمالی، از مشخصه‌های سویه «دلتا» دانسته شده است.

با گذشت زمان، ویروس کرونا تحول‌های تکاملی متعددی را از طریق روند رانش آنتی‌ژنیک در پروتئین سنبله خود از سر گذرانده است. پروفسور بال می‌گوید: «این تغییرات معمولا تک تک، یا قطعا در شمار پایین صورت می‌گیرند. یعنی ناگهان شاهد یک تغییر ژنتیک بزرگ در یک ویروس واحد، نیستیم.»

هر تحولی به تدریج ویروس را از نسخه اصلی آن که در ووهان ظهور کرد، دورتر می‌برد. برخی آن‌را به بن‌بستی ژنتیک می‌برند، و برخی دیگر هم آن‌را تقویت می‌کنند که نتیجه‌اش ظهور گونه‌های مشکل‌زایی چون آلفا، بتا، و دلتا خواهد بود.

با این حال، اِما تامسون، استاد بیماری‌های واگیر در مرکز پژوهش ویروسِ دانشگاه گلاسگو، می‌گوید که در چهارچوب پروتئین‌های سنبله، «ویروس با موانعی روبه‌رو خواهد بود.» در سراسر جهان، این تغییرات مستقل از یکدیگر ظهور کرده‌اند؛ مثلا مورد بدنام تحول «ای ۴۸۴ کی» که برخی دانشمندان به آن «اییک» نام دادند.

این روند موسوم به «تکامل هم‌گرا» (یا «فرگشت هم‌گرا») است و از احتمال وجود راهی برای کم‌خطر شدن ویروس خبر می‌دهد. هر تحولی که بیرون این چارچوب‌ها ظهور کند، احتمالا در کار بهبود قابلیت ویروس برای چسبیدن به سلول‌های ما یا فرار از دست پادتن‌هامان نیز موثر نخواهد بود.

پروفسور دنی آلتمن، ویروس‌شناس دانشگاهِ امپریال کالج لندن، گفت: «در برزیل، آفریقای جنوبی، و هند هم تا حدودی همین تحول‌ها را دیده‌ایم. ویروس فضای محدودی برای پیشروی دارد. نمی‌تواند خودش را تا ابد متحول کند.»

در واقع، می‌توان گفت که ویروس دارد راه‌حل‌هایی مشابه برای مشکلات مشابه پیدا می‌کند. حداقل در حال حاضر دارد از سیستم ایمنی ما شکست می‌خورد. اما اگر بتواند درون این مسیر به مجموعه‌ای از تحول‌ها برسد که به پیروزی‌اش کمک می‌کند، احتمالا به مشکل برخواهیم خورد.

آریس کاتزوراکیس، استاد تکامل و ژنومیک در دانشگاه آکسفورد، معتقد است که «احتمال‌های موجود بی‌پایانند.» او می‌گوید راه ژنتیک شاید وسیع‌تر از آن‌ چیزی باشد که ما متوجهش هستیم، و باور دارد که اگر برخی تحول‌های احتمالی که در عمق کد ویروس آرمیده‌اند، بتوانند از طریق رانش آنتی ژنیک مورد دسترسی قرار گیرند، این راه وسعت بیشتری هم می‌یابد.

او می‌گوید: «حتی اگر محدودیت‌هایی در کار باشد، همیشه تغییری در جای دیگری هست که شاید راه بر احتمالاتی بگشاید که قبلا دیده نشده بودند. مثلا «ای ۴۸۴ ک». این تحول خود شاید منجر به سلسله تحول‌های تکاملی دیگری در سایر نقاط سنبله شود که شاید در شش تا ۱۲ ماه آتی شاهد آن‌ها باشیم.»

پروتئین سنبله شاید الان نقطه اصلی تمرکز باشد، اما دانشمندان باور دارند که نواحی دیگری نیز در ویروس کرونا هستند که می‌توانند با تحول‌یافتن، منجر به بهبود استقامت ویروس شوند. با توجه به بزرگ بودن نامعمول ژنوم (ژنگان) که شامل تشکیل پروتئین‌های بسیار متفاوت می‌شود، حیطه وسیعی برای تغییر در سایر نواحی این پاتوژن وجود دارد.

پروفسور بال گفت: «بعضی تغییرات می‌توانند در هر نقطه از ژنوم صورت گیرند و بر شیوه رفتار ویروس تاثیر بگذارند.» او افزود که برخی تحول‌ها می‌توانند باعث بهبود قابلیت ویروس برای بازتولید در پی ورود به سلول‌های ما شوند. این امر می‌تواند باعث اوج‌گیری بار ویروسی شود که گونه‌ای خاص ایجاد کرده است، و رهایی از آن را، حتی در فردی که واکسن زده باشد، دشوارتر سازد.

دکتر گریفین می‌گوید «گستره وسیع» میزان تکثیر، می‌تواند به ویروس امکان دهد «که گستره تکثیر سریع‌تری هم در بدن داشته باشد و در مقابله با واکنش‌های ایمنی بهتر عمل کند.» او می‌افزاید که این ویژگی، می‌تواند باعث شود که به جدول‌های زمانی مختلف در بیماری بینجامد، یا حتی ویروس، بیماری‌زاتر شود.

گزینه قابل دسترسی دیگر برای ویروس، روند بسیار ناگهانی‌تر نوترکیبی ژنی است. این زمانی صورت می‌گیرد که دو گونه، یک میزبان را مبتلا می‌کنند و شبیه مجموعه کارت پاسوری که بر زده شود و بین بازیکنان پخش شود، آن‌ها هم در هنگام تکثیر، بخشی از ژنوم خود را با یکدیگر عوض می‌کنند.

در اولین روزهای دنیاگیری، چون تنوع ژنتیک ویروس محدود بود، توجه چندانی به روند نوترکیبی نمی‌شد، زیرا گونه‌هایی هم‌ریخت، کدهای ژنتیک عموما یکسان را (یا همان کارت‌های پاسور مشابه‌شان را) با هم مبادله می‌کردند.

اما حالا که گسترش ویروس ادامه یافته است (به‌خصوص در کشورهایی که فضای آزادی به آن برای این کار داده شده است) بر تنوع ژنتیک آن افزوده شده است و می‌تواند روند نوترکیبی را شدت بخشد و سویه‌ای را حاصل شود که دقیقا همان کارت‌هایی را که برای غلبه نیاز دارد، در دست گرفته است.

دکتر جولین تنگ، ویروس‌شناس تنفسی در دانشگاه لستر، می‌گوید: «کووید-۱۹ هم مثل آنفولانزا، چند فصل را پشت سر می‌گذارد و یکی بر دیگری سوار می‌شود و سویه‌های جدید آن پخش می‌شوند. این‌جا است که شاهد موارد بیشتری از نوترکیبی خواهیم بود، چرا که افراد به دو یا سه گونه مختلف مبتلا می‌شوند.»

نکته آخر این‌که وقتی از چگونگی تکامل این ویروس در آینده حرف می‌زنیم، نباید محیطی را که ویروس در آن پخش می‌شود، فراموش کنیم. در میان جمعیتی که تعداد وسیعی از آن واکسن زده باشند، گونه‌ای ضد مصونیت می‌تواند بر گونه‌ای که قابلیت انتقال بالایی داشته باشد، پیروز شود و آن‌را به نابودی بکشاند. درون جمعیتی که میزان محدودی از آن واکسن زده باشند، احتمالا پیروزی از آن دومی است.

دکتر گریفین می‌گوید:‌ «صحبت از دو روند است. یکی قابلیت تحول‌‌پذیری ژنوم است، و دیگری این‌که چطور با محیط برخورد می‌کند.» به گفته او، این محیط است که تعیین می‌کند کدام یک از تغییرات ژنتیک «پایدار می‌مانند» و «چگونه خود را مستقر می‌کنند.»

در این‌جا شمار وسیعی از عوامل مطرح است؛ از جمله واکنش ایمنی که واکسیناسیون و روند طبیعی ابتلا ایجاد کرده است، دما و اوضاع آب‌و‌هوایی، تحمیل محدودیت‌هایی چون فاصله‌گیری اجتماعی و ماسک‌زدن، گونه‌های نژادی و مصونیت فطری؛ یعنی مجموعه آن خط دفاعی که به هر مهاجم خارجی، حالا هر شکلی که داشته باشد، حمله می‌کند.

دکتر گریفین می‌گوید که تحول ژنتیک و تکامل، می‌تواند روندی اتفاقی و خودسر باشد، «اما در ضمن می‌بایست همگام با چیزی باشد که محیط پیرامون تعیین می‌کند.»

آینده مبارزه ما علیه کرونا در این خلاصه می‌شود که این ویروس آیا فرای توانایی واکسن‌های ما و حفاظتی که ارائه می‌کنند، تکامل خواهد یافت یا نه. ما اکنون ابزار لازم را برای کاهش آثار این ویروس داریم، اما هنوز نمی‌توانیم برای تغییرات احتمالی خطرناکی تدارک ببینیم که شاید وضع موجود را از بیخ و بنیان دگرگون کنند.

کارشناسان مطمئنند که در شرایط کنونی دست بالا با ما است. اما این اوضاع تا کی ادامه خواهد داشت؟

با وجود پیشرفت‌های به دست آمده در ۱۸ ماه گذشته، در کنار انسان‌های بسیاری که جهان از دست داده است، هنوز در روزهای اول زندگی این ویروس هستیم. پروفسور بال می‌گوید: «وقتی ویروس از مرز گونه‌ها ی جانوری گذر می‌کند و از حیوان به انسان می‌رسد، معمولا سال‌ها طول می‌کشد تا عملکرد خود را بهبود ببخشد و بتواند خوب خود را تکثیر کند. من بعید نمی‌دانم که این ویروس هم راه‌های هوشمندانه‌ای برای تکامل پیدا کند.»